Tego nie uczyli nas w szkole. Spór o mur z „Zemsty” był z Lublina, a Fredro balował w Pałacu Parysów

Anna Nowak, aktorka Teatru im. Juliusza Osterwy, podkreśliła, że Lublin był bardzo ważnym etapem w życiu Aleksandra Fredry. O pobycie w mieście pisał w „Trzy po, trzy”, czyli w swoich wspomnieniach opublikowanych pod koniec życia.

– Napisał, że każdy w skarbnicy swojej pamięci ma obrazy, które zostają mu na całe życie. Dla Fredry to były właśnie lata wojaczki i – jak określił – dobre czasy lubelskie – zaznaczyła.

W maju 1809 roku 16-letni Fredro wstąpił do pułku ułanów uformowanego przez Adama Potockiego i oddelegowany został do pilnowania opuszczonego przez Austriaków Lwowa.

– Dwóch jego starszych braci stwierdziło, że birbanta Rudasia – tak nazywali Aleksandra z racji jego płomiennej czupryny – należałoby ustrzec od działań stricte wojennych. Po spotkaniu z księciem Józefem Poniatowskim, które zaaranżował brat Maksymilian, młody Fredro dostał awans na podporucznika – wyjaśniła Anna Nowak.

Przyszły pisarz został przydzielony do 13. Pułku Srebrnych Huzarów, elitarnej formacji powstałej w Lublinie – mieście, które było wówczas stolicą Departamentu Lubelskiego z siedzibą sądów, sztabu wojskowego i garnizonu wojska, na czele którego stał generał Ludwik Kamieniecki.

– W grudniu 1810 roku 17-letni Fredro trafił do Lublina w charakterze „raportera sądu wtórego”. Zatrzymał się w zajeździe Pod Białym Koniem, mieszczącym się w miejscu dzisiejszej kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 39. Do sądu miał stąd już niedaleko, bo znajdował się on w Pałacu Potockich przy ul. Zielonej. Do zadań Fredry należało powtórne przesłuchiwanie oskarżonych, a potem informowanie skazanych o zapadających wyrokach – przekazała aktorka.

Praca na styku zbrodni

Już pierwsza lubelska sprawa była dla młodzieńca ogromnym wstrząsem. Chodziło o karę śmierci dla kaprala oraz 8 lat więzienia dla kilku innych żołnierzy, którzy pewnej nocy wygłodniali wyszli na „łówkę kartofli”, a wracając do koszar, weszli do zamkniętej karczmy przez okno, jedli i pili, a na końcu zażądali pieniędzy.

– Poszkodowany gospodarz oskarżył ich właśnie o rabunek. Fredro odczytał najpierw wyrok w więzieniu znajdującym się w części opustoszałego klasztoru pojezuickiego przy Archikatedrze Lubelskiej. Jeszcze na placu przed kościołem oo. kapucynów, gdzie wykonywano publicznie wyroki, Fredro był przekonany, że w ostatniej chwili kapral zostanie uniewinniony. Niestety – ku przestrodze innych żołnierzy – karę śmierci wykonano – opisała Anna Nowak.

W swoich wspomnieniach Fredro pisał, że po tym wydarzeniu trzy dni przeleżał w łóżku, czwartego dnia się otrząsł i poszedł na wieczór towarzyski do Pałacu Tarłów przy ul. Dolnej Panny Marii 3, gdzie mieszkał generał Kamieniecki, jego urocza żona i dwie piękne pasierbice. Tak też, „aby warszawiankom znośnymi uczynić zimowe lubelskie wieczory”, nominowano do sądów wojskowych oficerów, którzy „dobrze tańcowali”.

– Bawił się również na balach i rautach w Pałacu Parysów, który był ówczesnym centrum życia towarzyskiego, a także na maskaradach w Karczmie pod złotą papugą, do której wymykał się przecież Gucio ze Ślubów panieńskich – dodała aktorka.

Spór o mur, czyli sprawa z Lublina

Podkreśliła, że w twórczości Fredry jest więcej akcentów lubelskich. Jako przykład podała słynny spór z „Zemsty”. Inspirację dla pisarza stanowiła historia wojewody lubelskiego Mikołaja Firleja, który był pierwowzorem Cześnika, a pochowany jest w kościele oo. Dominikanów przy ul. Złotej w Lublinie.

– Po zawarciu małżeństwa w 1828 roku Aleksander Fredro stał się współwłaścicielem zamku w Odrzykoniu. Przeglądając stare dokumenty, znalazł akta sporu właśnie między Firlejem a Skotnickim, dawnymi właścicielami zamku. Skotnicki postanowił, że na swojej części wybuduje nowy zamek i tak przebudował dach, że cała woda spływała na stronę Firleja – i to było zarzewiem tego trwającego lata konfliktu – wyjaśniła Anna Nowak.

W lutym 1811 roku Fredro wstąpił do loży wolnomularskiej „Wolność odzyskana” znajdującej się w jednej z kamienic przy ul. Dominikańskiej w Lublinie. Jej wielkim mistrzem został generał Kamieniecki, a należeli do niej oficerowie lubelskiego garnizonu, przedstawiciele miejscowej palestry i ziemianie.

– Aleksander Fredro bierze udział w pracach loży jako uczeń w pierwszym stopniu wtajemniczenia. Jeszcze w 1815 roku przyjeżdżał na zebrania w Lublinie, bo widnieje na liście obecności – dodała aktorka.

Jak pisał w pamiętnikach, „na lubelskiej ziemi obudziła się w nim poetyka wena”. Wspomniał o pierwszym utworze pt. „Żale Jakuba nad utratą gaci”, który zrobił furorę w pułku podczas pobytu w Krasnymstawie.

– Fredro dla żartu schował suszącą się bieliznę płk Jakubowi Nowickiemu. Podczas rozpaczliwego szukania krzyczał on do swojego służącego: „Franciszku, gdzie są gacie moje”, stąd wszystkie zwrotki kończyły się w wierszyku tym zawołaniem – podkreśliła Anna Nowak.

Jednym z punktów otwarcia w 1886 roku Nowego Teatru w Lublinie (dzisiaj tj. Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie) była jednoaktowa komedia Fredry „Nikt mnie nie zna”. Jak podała aktorka, wybór nie był przypadkowy, bo jej akcja odbywa się w Lublinie. 10 lat później portret Fredry pojawił się na plafonie sali widowiskowej. Fredro jest najczęściej wystawianym po wojnie polskim autorem dramatycznym w Teatrze Osterwy.

W lipcu ub.r. Sejm ustanowił 2023 Rokiem Aleksandra Fredry. Jak wskazano w uchwale, w 2023 roku przypada 230. rocznica urodzin najwybitniejszego polskiego komediopisarza, a także pamiętnikarza, poety oraz żołnierza kampanii napoleońskich.